การเรียกข้างขึ้นข้างแรม

​

อย่างที่เห็นว่าปรากฏการณ์ดาราศาสตร์เหล่านี้เกิดขึ้นวนเป็นคาบอยู่ตลอด และมนุษย์ก็ได้สังเกตเห็นมาแต่โบราณอยู่ทุกวัน เราใช้ปรากฏการณ์กำหนดวันเวลาเพื่อทำสิ่งต่างๆ ปฏิทินจันทรคติไทยนับวันโดยดูตามเฟส (รูปร่าง) ของดวงจันทร์ มีเดือนหนึ่งยาวเท่ากับคาบการโคจรของดวงจันทร์ประมาณ 29.5 วัน และนับวันเป็นสองช่วง คือข้างขึ้นที่ดวงจันทร์สว่างเพิ่มขึ้น และข้างแรมที่ดวงจันทร์สว่างลดลง โดยเริ่มต้นเดือนหลังจากวันจันทร์ดับ ที่ขึ้น 1 ค่ำ ขึ้น 2 ค่ำ นับไปเรื่อยๆ ถึงขึ้น 15 ค่ำ ที่จันทร์เต็มดวง แล้วจึงเป็นแรม 1 ค่ำ ต่อไปจนถึงวันสุดท้ายของเดือนซึ่งเป็นวันจันทร์ดับอาจเป็น แรม 14 ค่ำ หรือแรม 15 ค่ำ เพื่อปัดให้บางเดือนมี 29 หรือ 30 วันสลับกันไปให้ใกล้เคียงกับคาบการโคจรจริงๆ

​

เดือนหนึ่งปฏิทินไทยเรากำหนดให้มีวันพระ 4 วัน คือ ขึ้น 8 ค่ำ ขึ้น 15 ค่ำ แรม 8 ค่ำ และแรม 15 ค่ำ ซึ่งเป็นวันจันทร์ครึ่งดวงข้างขึ้น จันทร์เต็มดวง จันทร์ครึี่งดวงข้างแรม และจันทร์ดับตามลำดับ รวมทั้งยังกำหนดวันสำคัญทางศาสนาตามวันทางจันทรคติอีกด้วย ที่จริงแล้วเลขข้างขึ้นข้างแรมบนปฏิทินอาจไม่ได้ตรงกับรูปร่างดวงจันทร์จริงๆ ในวันนั้นเสมอก็ได้ เพราะเป็นการนับวันเป็นจำนวนเต็มให้สะดวกเวลาใช้งาน บางเดือนเราอาจเห็นจันทร์เต็มดวงจริงๆ ก่อนหรือหลังขึ้น 15 ค่ำ นิดหน่อยก็ได้

​

นอกจากนี้วัฒนธรรมต่างๆ ทั่วโลกก็มีการนับคำนวณปฏิทินจันทรคติและสุริคติตามแบบท้องถิ่นของตัวเองและนำไปใช้ทั้งกำหนดเวลา ทำนายการเกษตร และด้านความเชื่อ ที่เราเราคุ้นเคยกันมากก็เช่น ปฏิทินจีนที่ดูเกี่ยวกับดวงชะตา ปฏิทินอิสลามที่กำหนดพิธีและวันสำคัญทางศาสนา และยังมีปฏิทินรูปแบบเฉพาะที่ใช้กันแตกต่างในแต่ละท้องถิ่นของภูมิภาคประเทศต่างๆิ อีก คำเรียกข้างขึ้นข้างแรมในภาษาอังกฤษโดยทั่วไปตามลำดับในรอบเดือนก็มี ดังนี้

​

• New Moon (แปลว่าจันทร์ใหม่ คือเริ่มนับขึ้นรอบเดือนใหม่) คือคืนเดือนมืด หรือจันทร์ดับ ในแรม 15 ค่ำ ซึ่งพระจันทร์มืดทั้งดวง

• Waxing Crescent จันทร์เสี้ยวข้างขึ้น คือช่วงที่ดวงจันทร์เป็นรูปเสี้ยวในข้างขึ้นไปจนถึงครึ่งจันทร์ครึ่งดวง ตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ ถึงขึ้น 7 ค่ำ

• First Quarter (แปลว่าหนึ่งในสี่เดือนแรก หรือก็คือจันทร์ครึ่งดวงครั้งแรก) คือจันทร์ครึ่งดวงข้างขึ้น ประมาณขึ้น 8 ค่ำ

• Waxing Gibbous จันทร์นูนข้างขึ้น ช่วงหลังจากจันทร์ครึ่งดวงที่เห็นดวงจันทร์เป็นรูปรีไปจนถึงเต็มดวง ตั้งแต่ขึ้น 9 ค่ำ ถึงขึ้น 14 ค่ำ

• Full Moon จันทร์เพ็ญหรือจันทร์เต็มดวง ซึ่งดวงจันทร์สว่างที่สุด ในวันขึ้น 15 ค่ำ

• Waning Gibbous จันทร์นูนข้างแรม ช่วงหลังจากจันทร์เพ็ญที่ดวงจันทร์เป็นรูปรีในข้างแรมไปจนจันทร์ครึ่งดวง ตั้งแต่แรม 1 ค่ำ ถึงแรม 7 ค่ำ

• Last Quarter (แปลว่าหนึ่งในสี่เดือนหลัง หรือจันทร์ครึ่งดวงครั้งสุดท้าย) คือจันทร์ครึ่งดวงข้างแรม ในแรม 8 ค่ำ

• Waning Crescent  จันทร์เสี้ยวข้างแรม ดวงจันทร์เป็นรูปเสี้ยวในข้างแรมจนกระทั่งมืดทั้งดวง ตั้งแต่แรม 9 ค่ำ ถึงแรม 14 หรือ 15 ค่ำ

​

ความหมายของคำศัพท์ได้แก่ Waxing คือข้างขึ้น Waning คือข้างแรม Crescent คือจันทร์เสี้ยว Gibbous คือจันทร์นูน เรียกตามรูปร่างดวงจันทร์ที่ค่อยๆ เปลี่ยนจากตามลำดับจันทร์ดับ-เสี้ยว-ครึ่ง-นูน-เต็มดวง-นูน-ครึ่ง-เสี้ยว